Psychologia i popkultura przenikały się od dłuższego czasu – Gasnący płomień czy Psychoza to jedne z wielu przykładów, acz na pewno najwcześniejsze. Jak popkultura i psychoterapia się łączą? Czy ma to dobre, czy złe skutki? Czym jest Superhero Therapy?
Ile razy słyszeliście słowo "gaslighting", które oznacza manipulowanie osobą, aby nie wierzyła we własne doświadczenie? Wydaje się, że weszło ono na stałe do mowy potocznej, zwłaszcza wśród młodzieży. Jego źródło pochodzi od filmu Gasnący płomień (ang. Gaslight), opowiadającego o młodej kobiecie, którą mąż manipuluje w ten sposób, aby uwierzyła, że popada w szaleństwo. Tytuł nawiązuje do oświetlenia domu, które zdaje się zmieniać, gdy mąż zostawia żonę samą. Film miał premierę w 1944 roku, a sztuka, która była jego podstawą, w 1938 roku. Jest to jeden z wielu przykładów na to, że relacja pomiędzy psychologią a popkulturą nie jest jednostronna, choć najczęściej myślimy o tym, jak to popkultura bierze garściami z doświadczeń psychologii, psychoterapii czy psychiatrii. Na czym bazuje Joker, Czarny łabędź czy Psychoza, jak nie na chorobach psychicznych?
Dzisiaj chciałybyśmy przedstawić te dobre przykłady, choć oczywiście nie da się zapomnieć o tych złych. Lot nad kukułczym gniazdem na wiele lat zdemonizował terapię elektrowstrząsową, którą wykorzystuje się między innymi w leczeniu ciężkiej depresji czy schizofrenii. Bycie tak otumanionym jak postać Jacka Nicholsona od lat nie jest możliwe. Pierwsze komiksy o Moon Knighcie sugerowały, że choruje on na schizofrenię – kiedy tak naprawdę bohater ma zaburzenie dysocjacyjne tożsamości. Zresztą sama Psychoza w swojej nazwie nawiązuje do zaburzeń psychotycznych, które łączą się z halucynacjami (widzeniem, słyszeniem, czuciem rzeczy, których nie ma), urojeniami, zaburzeniami w myślach i mowie. Czy Norman Bates cierpi na któryś z tych symptomów? Patrząc na to, kim jest jego matka, bliżej mu do zaburzeń dysocjacyjnych tożsamości. Także dramatyzacja terapii, mylenie diagnoz czy sugerowanie, że choroby psychicznie głównie dotyczą “złoli” (co było bardzo typowe, zwłaszcza w XX wieku), nie pomagało w destygmatyzacji psychoterapii, psychiatrii czy zaburzeń psychicznych.
Fantasy Films
To nie oznacza jednak, że popkultura nie robi niczego dobrze. Wręcz przeciwnie – nawet terapeuci chętnie korzystają z tego, co stworzy. Badanie Kristin Sznajder (The power of film to reduce stigma of mental health conditions) pokazuje, że filmy mogą pozytywnie wpływać na zmniejszanie stygmatyzacji. Być może niektórzy z Was w ramach pracy osobistej (występującej między innymi w terapii poznawczo-behawioralnej) musieli obejrzeć film albo serial, który opowiadał o znanych Wam problemach. Czasem może być łatwiej zobaczyć swoje doświadczenia na ekranie telewizora czy komputera i poczuć się mniej samotnym albo bardziej zrozumianym. Dobrymi przykładami są seriale WandaVision czy Jeszcze nigdy…, które próbowały dogłębnie przyjrzeć się tematom traumy i żałoby. Takie produkcje mogą również rzucić nowe światło na nasze doświadczenia. Anthony Papathomas w swoim artykule przedstawia historię Beth, która po obejrzeniu soap opery EastEnders zrozumiała, że jej miłosna relacja w wieku 13 lat z dorosłym nauczycielem tenisa była tak naprawdę wykorzystaniem dziecka przez pedofila. Widząc podobny wątek w tej produkcji i to, jak zareagowali na tę sytuację inni bohaterowie, Beth zrozumiała, że była ofiarą dorosłego mężczyzny. Pomogło jej to poradzić sobie z poczuciem winy, które odczuwała przez wiele lat.
Inną sprawą jest to, że psychoterapeutyczne treści przenikają popkulturę nie tylko przez pryzmat zaburzeń psychicznych. W najnowszym Kocie w butach: Ostatnim życzeniu mogliśmy oglądać uroczą scenę, gdy piesek Perrito namawiał towarzyszy do uważnego wąchania kwiatów i cieszenia się nimi w tym zabieganym świecie. Pewnie niejeden terapeuta uśmiechnął się w tym momencie – w końcu było to piękne przedstawienie UWAŻNOŚCI, tak ważnej umiejętności w terapii akceptacji i zaangażowania, terapii dialektyczno-behawioralnej i oczywiście mindfulness.
DreamWorks
Filmy i seriale mogą również służyć nam do regulacji emocjonalnej, co znowu może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Naukowczynie Jolanta Starosta i Bernadetta Izydorczy przeanalizowały badania na temat binge-watchingu w latach 2013-2020. Według ich danych na binge-watching możemy patrzeć z dwóch perspektyw. Jedna jest związana z rozrywką, pozytywnymi emocjami, elementami poznawczymi i spędzaniem wolnego czasu. Jednak druga perspektywa kładzie nacisk na negatywne skutki nadmiernego binge-watchingu i objawy uzależnienia behawioralnego. Badania włoskie z 2021 roku sugerują za to, że oglądanie seriali telewizyjnych podczas pandemii COVID-19 prawdopodobnie służyło jako strategia powrotu do zdrowia, aby stawić czoła tak stresującej sytuacji.
Być bohaterem we własnym życiu
Każdy z nas mierzy się ze swoimi potworami (np. trudnymi emocjami czy krytycznymi myślami), a równocześnie każdy z nas może być bohaterem swojego własnego życia. A jak to jest stawać się bohaterem w swoim życiu? Jak wytrenować umiejętności bohaterskie, by radzić sobie z różnymi przeszkodami? Te pytania są obszarem zainteresowań terapii superbohaterskiej (Superhero Therapy).
Inna osoba przeżywająca żałobę czuła się mocno związana z Batmanem, a jeszcze komuś innemu odcinek Buffy Postrach Wampirów pomógł w rozpoczęciu procesu radzenia sobie z traumą.
Superhero Therapy jest jedną ze ścieżek terapii akceptacji i zaangażowania (terapii “trzeciej fali” psychoterapii poznawczo-behawioralnej), stworzoną przez dr Janinę Scarlet. Polega ona m.in. na włączeniu w psychoterapię fantastycznych metafor, elementów growych/ RPG-owych, a także eksperymentowaniu z kulturą geekową czy tworzeniu narracji o swojej historii, tzw. origin story. Całość ma służyć osobom specjalizującym się w pomocy psychoterapeutycznej, by mogły prowadzić fantastyczną terapię opartą o dowody naukowe, a tym samym pomagać ludziom. Dr Scarlet podczas szkolenia opowiadała, jak pomagała dziecku poradzić sobie arachnofobią, korzystając z postaci Spider-Mana (pozytywnego bohatera, który reprezentował w pewnym sensie pająki). Inna osoba przeżywająca żałobę czuła się mocno związana z Batmanem, a jeszcze komuś innemu odcinek Buffy Postrach Wampirów pomógł w rozpoczęciu procesu radzenia sobie z traumą. W końcu to właśnie przeżywała Buffy, gdy zmartwychwstała.
Podczas takiej psychoterapii można przyglądać się m.in. bohaterom filmowym, którzy w jakiś sposób są nam bliscy. Zastanawiamy się nad ich historią – tym, co sprawiło, że są w tym miejscu, w którym ich poznajemy.
Netflix
Weźmy takiego Geralta (Wiedźmin). Osierocone dziecko przechodzi próbę traw, która mogła skończyć się śmiercią. Chłopiec trenowany do zabijania potworów. Człowiek, doświadczający samotności, poczucia wyobcowania. Bohater, który chce kochać i być kochanym. Gdy pominiemy kwestie fantastyczne lub potraktujemy je jako metaforę, może się okazać, że historia Geralta jest nam bliska. I korzystając z opowieści o wiedźminie, możemy sprawdzić, co takiego zrobił bohater albo co takiego zadziało się w jego życiu. Dowiemy się, w jakiś sposób poradził sobie z tym, czego doświadczał, a następnie będziemy mogli przełożyć to na nasze własne doświadczenia.
W terapii narracyjnej zmiana perspektywy własnej historii jest ważnym elementem zdrowienia. Superhero Therapy ukazuje, że taka forma przyglądania się swoim trudnościom może pobudzać kreatywność i poszerzać perspektywę, co pozwala na skuteczniejsze radzenie sobie z trudnościami. Podobnie jest z wprowadzaniem elementów odgrywania ról – jak w grach RPG (jeden z fantastycznych światów rodem z papierowych gier fabularnych zobaczymy wkrótce w filmie Dungeons & Dragons: Złodziejski honor). Wcielając się w postać, w laboratoryjnych warunkach możemy przetrenować pewne umiejętności, np. zachowania asertywne czy radzenie sobie z emocjami.
W ten nietypowy, a bliski fanom fantastyki czy popkultury sposób możemy zacząć lub wrócić na ścieżkę bycia głównym bohaterem – superbohaterem – swojego własnego życia.
Anna Olechowska – psycholożka, psychoterapeutka poznawczo-behawioralna w trakcie szkolenia, doktorantka w Szkole Doktorskiej Akademii Pedagogiki Specjalnej. Ukończyła kurs DBT Comprehensive Polskiego Towarzystwa Terapii Dialektyczno-Behawioralnej. Kocha pisać, czytać książki, oglądać seriale i filmy, a większość aktorów jest w stanie wymienić z imienia i nazwiska. Jakby była częścią Avengers: Wojny bohaterów, stałaby po stronie Kapitana Ameryki. Wraz z Olą Radomską-Budnik prowadzi Fantastyczny trening DBT łączący psychoterapię z fantastyką. W ramach tych treningów Ola prowadzi również sesje RPG. W kwietniu 2023 roku zaczynają (najpewniej) pierwszą polską terapię grupową w nurcie Superhero Therapy.
Ola Radomska-Budnik – psycholożka i psychoterapeutka poznawczo-behawioralna w trakcie szkolenia, członkini Komisji Rewizyjnej Polskiego Towarzystwa Terapii Dialektyczno-Behawioralnej. Mistrzyni gry (RPG), cosplayerka – amatorka oraz psychofanka książek fantastycznych. Pracuje terapeutycznie z osobami dorosłymi, korzystając z terapii schematów, umiejętności DBT oraz Superhero Therapy (ACT). W ramach Fantastycznych Treningów DBT prowadzi również sesje RPG, które pozwalają klientom na korzystanie z nabytych umiejętności. Swoją pasję do psychologii i fantastyki łączy w ramach podcastu i działań Fantastycznej Kozetki (rozmowy z gośćmi, występy gościnne, pogadanki, sesje RPG, recenzje gier i książek).
Literatura:
Boursier, V., Musetti, A., Gioia, F., Flayelle, M., Billieux, J., & Schimmenti, A. (2021). Is watching TV series an adaptive coping strategy during the COVID-19 pandemic? Insights from an Italian community sample. Frontiers in psychiatry, 554.
Papathomas, A., & Lavallee, D. (2012). Narrative constructions of anorexia and abuse: An athlete's search for meaning in trauma. Journal of loss and trauma, 17(4), 293-318.
Scarlet, J. (2016). Superhero Therapy: A Hero’s Journey Through Acceptance and Commitment Therapy. London: Little, Brown Book Group.
Scott, R., Hoberg, B. (2019). Existential Dragons. A guide for mental health therapists that would like to use Dungeons&Dragons or other role-playing games as a group therapy tool.
Starosta, J. A., & Izydorczyk, B. (2020). Understanding the phenomenon of binge-watching—a systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(12), 4469.
Sznajder, K. K., Coppersmith, G., & Lynch, K. M. (2022). The power of film to reduce stigma of mental health conditions. Cogent Social Sciences, 8(1), 2123083.