Denis Villeneuve, znakomity reżyser i od kilku lat mój ulubieniec, niedawno powiedział, że nienawidzi dialogów w filmie i najchętniej stworzyłby dzieło, które by ich nie zawierało, a nadal byłoby w pełni zrozumiałe dla każdego widza. To stwierdzenie, z którym może nie do końca się zgadzam, ponieważ porywający dialog potrafi zapaść w pamięć bardziej od znakomicie wykonanego ujęcia (choć jestem wzrokowcem i wolę to drugie). Jednak skłoniło mnie ono do pewnych przemyśleń. Jestem w stanie sobie wyobrazić film bez słów. Było już takich wiele – na początku historii kina, ale i znacznie później. John Woo swój powrót do Hollywood naznaczył stworzeniem Wśród nocnej ciszy z Joelem Kinnamanem, chociaż w tym wypadku należy wspomnieć, że to jednak film akcji stricte nastawiony właśnie na ten element. Uważam, że produkcja bez dialogów miałaby wiele do zaoferowania, gdyby umiejętnie posługiwała się obrazem – w czym przecież Denis Villeneuve jest absolutnym mistrzem. A gdyby film pozbawiony był muzyki? To jest mi trudno sobie wyobrazić. 

O funkcjach muzyki (na przykładzie doskonałego The Last of Us – zarówno serialu, jak i gry) pisałem już wcześniej, dlatego nie będę się rozpisywać w tej kwestii. Podkreślę jednak, że muzyka jest jednym z absolutnie najważniejszych elementów każdego dzieła audiowizualnego i pełni szereg funkcji, które są nie do zastąpienia nawet przez obraz. Przenosi w czasie i przestrzeni, sugeruje, oszukuje i naprowadza. Wyobrażacie sobie świat bez muzyki? A może spróbujcie obejrzeć film noir, ale ze współczesną ścieżką dźwiękową. Będzie się to gryźć, prawda?

I dlatego muzyka jest tak istotna przy kreowaniu światów, które są nam obce. Gwiezdne wojny nie brzmiałyby tak samo bez swoich ikonicznych dźwięków. Tak samo Władca pierścieni nie byłby taki sam bez swojej ścieżki dźwiękowej. I to samo można powiedzieć o Diunie. O każdej adaptacji legendarnej już serii książek Franka Herberta, która zainspirowała tak wielu wielkich artystów, że nawet temu można by poświęcić artykuł. Wymienię tylko dwóch George'ów w ramach ciekawostki: George R.R. Martin i George Lucas. Diuna przenosi nas do odległego świata pełnego spisków, niebezpieczeństw i przepowiedni. Do świata stworzonego tak pieczołowicie, że podczas przewracania kolejnych kart powieści może się na nas wysypać piasek. A tylko spróbujcie ją odłożyć, to możecie być pewni, że wielki robal będzie czyhać pod łóżkiem.

Diuna a muzyka

Diuna to monumentalne, ambitne uniwersum science fiction, które stanowi fundament dla wielu innych dzieł. To świat na wskroś przepełniony polityką, ideologiami, filozofią. Nieustannie odnosi się w subtelny sposób do naszych realiów. To przestroga dla każdego czytającego. Jak wiele mówi samo to, że w świecie Diuny jednym z największych zagrożeń dla ludzkości są "myślące maszyny".

Każdy, kto czytał książki Franka Herberta, w inny sposób wyobrażał sobie uniwersum – piasek na Arrakis czy dźwięki pustyni. I to wszystko zostało później skonfrontowane z trzema najpopularniejszymi adaptacjami – Diuną w reżyserii Davida Lyncha, serialem Dzieci Diuny z 2003 roku oraz najnowszą adaptacją od Denisa Villeneuve'a, która niedługo doczeka się kolejnej części. Wszystkie one się różnią, ale każda może być idealnym wyobrażeniem świata Franka Herberta. Różnice sięgają daleko, ale ja chciałbym skupić się na samej warstwie muzycznej, która przenosi nas do kompletnie różnych wszechświatów.

Diuna (1984)

Adaptacja w wykonaniu Davida Lyncha to twardy orzech do zgryzienia. Nawet reżyser najchętniej by o niej zapomniał. Jednak z biegiem lat to dzieło stało się pewnym klasykiem, który warto znać choćby z kronikarskiego obowiązku. Diuna Lyncha ukazała się tuż po zakończeniu trylogii Gwiezdnych wojen, której muzyka jest uznawana za jedną z najbardziej ikonicznych, a za którą odpowiadał John Williams, niezwykle utalentowany i legendarny kompozytor. Premierę miała natomiast dwa lata po tym, jak James Horner, inny światowej sławy, nieżyjący już kompozytor, skomponował muzykę do Star Treka II: Gniewu Khana. Były to początki jego kariery, ale właśnie to pozwoliło mu pokazać się szerszej publiczności. Te dwie szalenie popularne serie science fiction ustanowiły, jak powinny brzmieć tego typu produkcje – tak samo ustanowiony jest już pewien typ brzmienia na przykład dla westernów. David Lynch wszedł do tej rzeki, ale ledwie po kostki. W jego Diunie można usłyszeć orkiestralne, monumentalne brzmienia, które przywodzą na myśl klasyki science fiction. Jednak sam reżyser przyznawał, że zależało mu na uniknięciu melodii, które podnosiłyby zbyt mocno na duchu. Diuna z 1984 roku to znak tamtych czasów z dużym udziałem syntezatorów i riffów gitary elektrycznej. A za wszystko odpowiadał zespół rockowy Toto – to była jego jedyna filmowa aranżacja w karierze. 

Dzieci Diuny (2003)

To miniserial, który adaptował dwie książki Franka Herberta – tytułowe Dzieci Diuny oraz Mesjasza Diuny. Ambitna historia doczekała się trzech odcinków, a w obsadzie znajdował się m.in. James McAvoy. Za muzykę odpowiada Brian Tyler, którego nie trzeba przedstawiać – tworzył muzykę do takich filmów jak Iron Man 3, Niezniszczalni 2 czy Super Mario Bros. Film. To właśnie Dzieci Diuny zwróciły oczy świata w stronę młodego kompozytora (miał wówczas 30 lat). Porównywano go nawet do Johna Williamsa. I faktycznie jest to zasadne, ponieważ w ścieżce dźwiękowej miniserialu z 2003 roku o wiele bardziej słychać klimat Gwiezdnych wojen niż w Diunie Davida Lyncha. Serial nie ucieka od pompatyczności i podnoszących na duchu melodii (wystarczy posłuchać, jak cudownie brzmi motyw muzyczny rodu Atrydów). Tworzy jeszcze inną wersję tego świata – bardziej fantastyczną, powiedziałbym nawet, że baśniową. Niewielka orkiestra spisała się na medal pod świetnym kierownictwem Briana Tylera. W komentarzach pod utworami z serialu można znaleźć wypowiedzi mówiące o tym, że muzyka brzmi bardziej jak z monumentalnego, ikonicznego blockbustera science fiction pokroju Gwiezdnych wojen, a nie trzyodcinkowego serialu. Jednak na monumentalny blockbuster z Diuną w roli głównej przyszło nam poczekać aż do 2021 roku.

Diuna (2021)

Najświeższa adaptacja pierwszej książki z cyklu w reżyserii Denisa Villeneuve jest uznawana obecnie za jedną z najwierniejszych. Wśród fanów cieszy się ogromną popularnością i uznaniem. To jedno z najlepszych współczesnych dzieł science fiction, które zostało stworzone z niesamowitym przywiązaniem do detali i skrupulatnością, która charakteryzuje tego reżysera. Druga część przyrównywana jest do najlepszych kontynuacji w historii kina. Według opinii osób, które już film obejrzały, ma zaprowadzić Denisa Villeneuve'a do panteonu największych reżyserów X muzy. Przyczyniła się do tego bez wątpienia ścieżka dźwiękowa skomponowana przez legendarnego Hansa Zimmera, kompozytora 12-krotnie nominowanego do Oscara w kategorii Najlepsza muzyka (statuetkę wygrał dwukrotnie, w tym raz właśnie za Diunę). Co ciekawe, artysta odrzucił propozycję współpracy z Christopherem Nolanem przy filmie Tenet. Książki Herberta były bliskie sercu Zimmera, który przeczytał je za młodu i już wtedy zastanawiał się, jak brzmiałoby Arrakis.

Jego marzenie ziścił Villeneuve, z którym kompozytor pracował nad Blade Runnerem 2049. Reżyser przyznał, że to właśnie Zimmer był jedną z pierwszych osób, które dowiedziały się o jego planach. Z kolei Zimmer stwierdził, że: "miał obsesję na punkcie stworzenia muzyki z innego świata i innego czasu". 

Jak powstała muzyka do Diuny Denisa Villeneuve?

Film z Timothee Chalametem w roli głównej powstawał w trudnym czasie pandemicznym, gdy restrykcje utrudniały prace nad filmami. Nie przeszkodziło to jednak reżyserowi w stworzeniu wybitnego spektaklu ani kompozytorowi w zrealizowaniu swojego odwiecznego marzenia. Arrakis Hansa Zimmera brzmi jak wyjęte z innego świata i innego czasu, choć łączy brzmienia znajome każdemu – kto nie uśmiechnął się, gdy usłyszał dudy towarzyszące lądowaniu Atrydów na Arrakis? Zimmer nie raz i nie dwa posądzany był o autoplagiat. W pewnym stopniu mogę się z tym stwierdzeniem zgodzić – ma on własny styl, który przechodzi do innych produkcji; do dziś pamiętam, jak podczas seansu Nie pora umierać miałem wrażenie, że ktoś podmienił ścieżkę dźwiękową i użył tej z Mrocznego rycerza. Diuna to jednak inna para kaloszy. Cały świat wyjęty z książek Franka Herberta brzmi unikatowo – nie tylko dla samego Zimmera, ale i świata muzyki ogółem. Kompozytorowi z Niemiec udało się dorównać obrazowi. Wyjątkowe dźwięki przeplatają się z równie niesamowitymi wizualiami, a żar Arrakis czy wiatr niosący piasek i skrzący się pod promieniami słońca można poczuć na własnej skórze (razem z dreszczami, które mi towarzyszą przy każdym odsłuchu).

Tym bardziej imponujące jest to, że muzyka powstawała momentami w bardzo chałupniczych warunkach. Pandemia wymusiła konsultacje na odległość i składanie dźwięków w ten właśnie sposób. Pedro Eustache, muzyk grający na instrumentach dętych, podzielił się ciekawą opowieścią. Stworzył on prawie 6.5-metrowy róg i kontrabasowy duduk, które tworzyły wielką wersję starożytnego, armeńskiego instrumentu dętego. Z kolei Chas Smith w swojej szopie na wsi z połączenia sprężyn i ostrzy do piły stworzył instrument, który w filmie pomógł w odtwarzaniu dźwięków wiatru. Wspomniany przeze mnie moment lądowania Atrydów na Arrakis i towarzyszące ich pojawieniu się dudy zostały użyte w szkockim kościele przez 30 muzyków, a sam pomysł wykorzystania tych instrumentów podsunął kompozytorowi Denis Villeneuve. Konieczne było założenie ochraniaczy na uszy, ponieważ dźwięki osiągnęły 130 decybeli, które można porównać do alarmu lotniczego. Hans Zimmer śmiał się w wywiadach z tego, że jego córka doznawała zespołu stresu pourazowego, ilekroć słyszała dudy. Nawet charakterystyczny, moim zdaniem już ikoniczny, chór oraz kobiecy zaśpiew w Diunie został nagrany w bardzo improwizowany sposób. Loire Cotler, którą słychać w ścieżce dźwiękowej w tych momentach, pracowała w niewielkim studio w Brooklynie, z laptopem stojącym na kartonie – siedziała na podłodze i była opatulona z każdej strony ubraniami. Śpiewała tak całymi dniami, od rana do wieczora, aż robiło się ciemno. Jak sama powiedziała, to miejsce stało się dla niej "muzycznym sanktuarium". Inspiracje do swojego wykonania czerpała z nigun (żydowskiej techniki pieśni bez słów), celtyckiego lamentu oraz południowoindyjskich zaśpiewów. 

O ciekawym podejściu kompozytora do muzyki opowiedział Guthrie Govan – gitarzysta, którego Zimmer znalazł dzięki YouTube'owi.

Zimmer nakreślał rezultat, a nie proces jego osiągnięcia. Na przykład raz powiedział: "To ma brzmieć jak piasek".

Denis Villeneuve i Hans Zimmer zgodzili się, że w Diunie ważne są kobiety. Z tego powodu kompozytor postawił tak duży nacisk na żeńskie chóry w tle i zaśpiewy. Swoją muzykę uznał za spirytystyczną, ale nie religijną.

Hans Zimmer twierdził również, że nie obejrzał Diuny Davida Lyncha z 1984 roku. Nie chciał się sugerować poprzednimi adaptacjami. Mimo tego pewne znajome dźwięki można znaleźć w nowej ścieżce dźwiękowej. Dobrym przykładem jest utwór Stillsuits, którego brzmienia przywodzą na myśl te w wykonaniu zespołu Toto i Briana Eno, co zostało od razu zauważone przez fanów.

Wszystko to świadczy o wielkim zaangażowaniu Hansa Zimmera w stworzenie muzyki do Diuny w reżyserii Denisa Villeneuve. A jeśli mało Wam dowodów, to poniżej znajdziecie linki do dwóch różnych ścieżek dźwiękowych. Jedna z nich, zatytułowana Dune Sketchbook, zawiera utwory Hansa Zimmera, które nie znalazły się w filmie. Trwa ona ponad godzinę! Z kolei druga to The Art and Soul of Dune, czyli dodatek do książki o tym samym tytule.

Fanom muzyki filmowej, a szczególnie tej z Diuny w wykonaniu Hansa Zimmera, polecam również przesłuchanie ścieżki dźwiękowej do drugiej części, która ma niedługo premierę. Ostrzegam jednak przed drobnymi spoilerami, które można znaleźć w tytułach. Nie popełnijcie mojego błędu, gdy przed seansem Avengers: Koniec gry przesłuchałem ścieżkę dźwiękową z filmu, a utwór Portals niestety obniżył mój poziom ekscytacji w kinie, ponieważ domyśliłem się, czego te dźwięki dotyczą i jak to wszystko się rozegra.

Zobacz także:

-

Diuna 3 - Denis Villeneuve o kolejnej adaptacji książki. Kiedy chce nakręcić Mesjasza Diuny?

-

Diuna 2: syn autora serii widział już film. Zdradził, co o nim sądzi