Rok 1988. Świat wciąż jest pokryty mgłą zimnej wojny. Choć Ronald Reagan zaledwie rok wcześniej wzywał Michaiła Gorbaczowa do zburzenia muru berlińskiego, ten nadal stoi. Po dotkliwych porażkach w bitwach z mudżahedinami wojska radzieckie kontynuują odwrót z Afganistanu. W Stanach Zjednoczonych ustawianie podwalin pod nadchodzącą wielkimi krokami kampanię prezydencką doprowadza do szeregu napięć społecznych, potęgowanych jeszcze przez nieustannie przybierającą na sile epidemię AIDS. Globalny arsenał nuklearny sięga liczby ponad 50 tys. pocisków. Z drugiej strony ówcześni mieszkańcy naszej planety zyskują świadomość, że powoli ogarnia ją wiatr dziejowych zmian. Impulsy na tym polu przychodzą nie tylko ze wzrastającej popularności ruchów społecznych i zmieniających bieg spraw posunięć politycznych; ton nadają tu także naukowcy. Na światowych rynkach debiutuje Krótka historia czasu Stephena Hawkinga, która w ekspresowym tempie stanie się bestsellerem. To właśnie jej premiera skłania dziennikarza i prezentera Magnusa Magnussona do pójścia na pohybel przepełniającej już media tabloidyzacji i stworzenia programu dokumentalnego, który po latach będzie można uznać za jedną z największych debat telewizyjnych wszech czasów. W zaledwie 51-minutowej rozmowie wymownie zatytułowanej Bóg, wszechświat i cała reszta Hawking, Carl Sagan i Arthur C. Clarke dysputują nad najistotniejszymi zagadnieniami w historii ludzkości. Rzeczona konwersacja jest niewątpliwym triumfem umysłu człowieka, kreatywności i samej telewizji – nie sądzę, by ta ostatnia kiedykolwiek wcześniej czy później zaoferowała widzom tak skondensowany i zarazem inspirujący przelot po tym, co w naszym życiu ważne, by nie powiedzieć: najważniejsze. 

Hawking, Sagan i Clarke - co czytać i obejrzeć, by lepiej zrozumieć przesłanie wizjonerów?

Źródło: Wydawnictwo Zysk i S-ka

Przypomnienie o tej debacie wydaje się dziś potrzebne nie tylko z uwagi na fakt, że właśnie obchodzimy 35. rocznicę jej premiery. Wybitny fizyk Stephen Hawking, legendarny astronom i popularyzator nauki Carl Sagan, a także genialny pisarz i futurysta, autor Odysei kosmicznej 2001, Arthur C. Clarke w trakcie kreślenia swoich wizji dotyczących przyszłości ziemskiej cywilizacji raz po raz odwołują się do tej samej przestrogi, zaklętej mniej więcej w słowach: "Jeśli tylko nie unicestwimy samych siebie". W roku 2023, gdy za naszą wschodnią granicą wciąż toczy się militarny konflikt, a światowe mocarstwa powoli, ale systematycznie doprowadzają do powstania nowej wariacji na temat zimnej wojny, w dobie rosnącej popularności teorii spiskowych i prób podważania wszelkich autorytetów powrót do źródeł – tych kosmicznych i tych określających pochodzenie i naturę człowieka – może mieć fundamentalne znaczenie. Na pierwszy rzut oka przez minione 35 lat w otaczającej nas rzeczywistości zmieniło się niemal wszystko. A jednak dysputa Hawkinga, Sagana i Clarke'a o Bogu, wszechświecie i całej reszcie nie traci zupełnie nic ze swojej aktualności. To doskonały dowód na to, że trzech uczestniczących w niej wizjonerów przerosło epokę, w której przyszło im żyć. To także potwierdzenie, że telewizja nie musi być wyłącznie prymitywnym narzędziem uprawiania tępej propagandy; odpowiednio wykorzystana potrafi uczyć, inspirować i skłaniać do refleksji. Co jednak bohaterowie wspomnianej wcześniej rozmowy chcą nam naprawdę powiedzieć? Dla pełnego ich zrozumienia potrzebny jest większy kontekst debaty. 

Krótka historia wyjątkowej relacji trzech geniuszy 

Jej historia w gruncie rzeczy zaczyna się kilkanaście lat wcześniej; wszyscy uczestnicy rozmowy utrzymywali ze sobą zawodowe relacje, które z czasem zaczęły ewoluować w stronę koleżeństwa czy nawet przyjaźni. Przygotowujący się wraz z Clarkiem do pisania scenariusza filmu 2001: Odyseja kosmiczna reżyser Stanley Kubrick w pierwotnej wersji swojej produkcji zamierzał poprzedzić seans wypowiedziami naukowców, którzy zabieraliby głos na temat ewolucji człowieka czy życia pozaziemskiego. Jednym z nich miał być właśnie Sagan, lecz po zażądaniu niewielkiego wynagrodzenia uzależnionego od  box office'owych wpływów swoim podejściem rozsierdził Kubricka na tyle, że ten nie chciał mieć z nim nic do czynienia. Więcej otwartości umysłu na słowa i postulaty Sagana zachował Clarke, co z dzisiejszego punktu widzenia okazało się zbawienne dla całego świata X Muzy. To twórca pamiętnego serialu Kosmos zaproponował bowiem scenarzystom Odysei, by zrezygnowali z rzeczywistego pokazania na ekranie kosmitów, skupiając się w tej materii na sugestii, a nie dosłowności. Clarkowi to podejście spodobało się tak bardzo, że zdołał do niego przekonać Kubricka; nawet tak bezkompromisowy w środkach i wizji artystycznej reżyser jak on musiał ugiąć się pod autorytetem brytyjskiego pisarza, który na długo przed powstaniem satelitów komunikacyjnych i stacji kosmicznych w swoich powieściach konceptualizował te wytwory, stając się legendą science fiction już za życia. 

Sam Sagan napisał z kolei niezwykle poruszające wprowadzenie do Krótkiej historii czasu Hawkinga. Jak w nim przyznaje, od zawsze był pod wrażeniem brytyjskiego fizyka:

Czy człowiek powinien dążyć do kontaktu z kosmitami?

Sęk w tym, że w 1988 roku każdy z uczestników debaty był żywym pomnikiem – i to nie tylko w dziedzinie, którą przyszło im się zajmować. Sagan inspirował miliony ludzi na całym świecie do poszukiwania odpowiedzi na fundamentalne pytania jako gospodarz Kosmosu i pomysłodawca Złotych Płyt sond Voyager; Clarke stał się bodaj najważniejszym ówczesnym pisarzem gatunku science fiction, wygłaszając wykłady w trakcie organizowanych przez Jana Pawła II w Castel Gandolfo spotkań naukowców i ucinając sobie z papieżem pogawędki o sondzie Galileo; Hawking natomiast nie ustawał w poszukiwaniu Teorii Wszystkiego, która łączyłaby zasady mechaniki kwantowej i ogólnej teorii względności. Ani wcześniej, ani później w jednym programie telewizyjnym nie zdołano zebrać jednocześnie tylu wizjonerów takiego kalibru. Co jeszcze piękniejsze, w trakcie rozmowy zdawali się mówić jednym językiem, dopełniając wzajemnie przedstawiane przez siebie koncepcje i stanowiska. Różniła ich prawdopodobnie wyłącznie kwestia kontaktu z istotami pozaziemskimi; Hawking widział w niej wielkie zagrożenie dla całej ludzkości i swoistą wersję kosmicznej ruletki, Sagan wychodził z założenia, że na ten aspekt i tak nie mamy wpływu (sygnały radiowe i telewizyjne od kilkudziesięciu lat przemierzały już wszechświat niezależnie od naszych czy kosmitów intencji), natomiast Clarke pozostawał umiarkowanym optymistą, sądząc, że wrogie i agresywne cywilizacje na zaawansowanym etapie istnienia musiały się unicestwić. W każdym innym momencie debaty tych trzech szermierzy kreatywności walczyło ramię w ramię, grając de facto w jednej drużynie. Przeciwnikami stały się ludzka ignorancja i skłonność naszego gatunku do autodestrukcji, stawką pojedynku – los przyszłych pokoleń i kierunki, w których powinna rozwijać się nasza cywilizacja. 

W tym jedynym w swoim rodzaju locie po labiryncie czasu i przestrzeni Sagan, Clarke i Hawking zafundowali zgromadzonym przed telewizorami widzom dotknięcie tak wielu płaszczyzn, że od samego ich wymienienia nasz umysł może poczuć się przytłoczony. Czy tylko dzieci są w stanie zadawać wielkie pytania? Czym był Wielki Wybuch i jakie są jego konsekwencje? Jak rozumieć nieskończoność? Jaka jest różnica między czasem rzeczywistym a wyobrażonym? Co stanie się z człowiekiem próbującym wlecieć do czarnej dziury? Dlaczego matematyka potrafi być piękna? Jakie ograniczenie ma nieskończony wszechświat? Czy podróże w czasie są możliwe? Jak może wyglądać kontakt człowieka z przedstawicielami innych cywilizacji? Kiedy zaczniemy kolonizować pozostałe rejony Układu Słonecznego z Marsem na czele? Jak kolonizacja ta wpłynie na relacje międzyludzkie? Dlaczego człowiek stał się zagrożeniem dla samego siebie? Kim bądź czym jest Bóg? Czy religie nadążają za zmianami postulowanymi przez naukowców? Jak rozumieć kreatywność i co naprawdę jest jej źródłem? W gąszczu tak tytanicznych pytań nie poruszalibyśmy się jednak sprawnie, gdyby nie moderator dyskusji, Magnusson. Powiedzieć, że do roli prowadzącego debatę podejmującą największe z wielkich zagadnień był przygotowany, to właściwie nic nie powiedzieć. Brytyjski dziennikarz islandzkiego pochodzenia znakomicie lawirował pomiędzy wypowiedziami, które umysł przeciętnego odbiorcy mógłby przetwarzać bez końca. Walnie pomogli mu w tym także sami rozmówcy, mówiąc przystępnym, niejednokrotnie obrazowym językiem i pozwalając sobie na częste żarty. Sagan zadrwił więc z nieprzemijalności astrologii, Clarke z oglądania przez kosmitów ówczesnej telewizji, a będący mistrzem inteligentnego humoru Hawking z rządów Reagana i Margaret Thatcher, wiary w koncepcję płaskiej ziemi, jakości lotów niektórych linii lotniczych czy zamieniania się człowieka w ludzkie spaghetti w trakcie zetknięcia z czarną dziurą. 

Hawking, Sagan i Clarke jako dziadkowie i ojcowie kultury geekowskiej 

Niezwykle istotne jest to, że w tej pogoni za Bogiem, wszechświatem i całą resztą Sagan, Hawking i Clarke dali kilka subtelnych dowodów na to, że z dzisiejszej perspektywy można ich uznać za dziadków i ojców współczesnej kultury geekowskiej, wchłaniającej tak popkulturę, jak i aspekty naukowo-technologiczne. Autor Krótkiej historii czasu odwołał się więc w trakcie debaty do Powrotu do przyszłości, obracając w perzynę nadzieje tych, którzy chcieliby wdrożenia filmowych wędrówek w rzeczywistym świecie. Sagan, który na marginesie łączył się z interlokutorami poprzez satelitę z Uniwersytetu Cornella (jak wyglądałaby historia satelitów telekomunikacyjnych na orbicie geostacjonarnej, gdyby w 1945 roku wizji tej w swoim studium w "Wireless World" nie nakreślił Clarke?), wiązał w rozmowie olbrzymie nadzieje z dopiero mającym zostać wyniesionym na orbitę Teleskopem Hubble'a. Obu ich przebił jednak Clarke, który w pewnym momencie dyskusji dostał od Magnussona sposobność podzielenia się z widzami odkrywaniem zbioru Mandelbrota na obecnym w studiu komputerze, prawdopodobnie Amidze. Pal już licho zachwyt pisarza nad procesem komputeryzacji i dokonywaniem przez maszynę mnożenia "22 liczb razy 100 w ciągu sekundy". Clarke w zbiorze Mandelbrota, jednym z najbardziej fascynujących obiektów matematycznych, nazwanym na cześć jego odkrywcy – urodzonego w Warszawie francuskiego uczonego, dostrzegł... czarne dziury i strumień wpadającej do nich materii. Brzmi jak żart, jednak złożoność tego zbioru jest faktycznie tak niewyobrażalna, że w poruszaniu się po nim nawet przywiązani do empirii naukowcy posiłkują się takimi określeniami jak Dolina Koników Morskich czy Dolina Słoni. Entuzjazm pisarza w wędrówce przez ten zbiór może ująć bez reszty. 

Z debaty Bóg, wszechświat i cała reszta płynie kilka pozornie gorzkich wniosków. Jesteśmy jedynie produktami kosmicznej ewolucji, które być może nazbyt optymistycznie podchodzą do wiary w to, że są w stanie znaleźć odpowiedzi na pytania o istnienie Stwórcy Wszechrzeczy. Zamiast rozwijać w dzieciach kreatywność i wyobraźnię, często ją niszczymy, przedkładając własne problemy nad marzenia naszych latorośli. Podtrzymujemy cywilizacyjny regres, opowiadając się za sferami z natury rzeczy dążącymi do cementowania zastanego porządku, zamiast dać prymat nieustannie poszukującej zmian nauce. Wreszcie – zamiast rozwijać współpracę ponad międzynarodowymi podziałami i szykować ludzkość do lotu ku niebiosom, wolimy wydawać fortuny na powiększanie militarnego arsenału, zupełnie nie oglądając się na najważniejsze ze wspólnych dóbr, czyli naszą planetę. Choć obecnie nie żyje już żaden z uczestników rozmowy o Bogu, wszechświecie i całej reszcie, ich przesłanie nie może jednak umrzeć. Stephen Hawking, Carl Sagan i Arthur C. Clarke pomogli ludzkości otworzyć oczy. Szkoda, że po latach zdajemy się ich nie słuchać i wciąż patrzeć nie w tym kierunku, w którym powinniśmy.